CUREYÊN DENGBÊJÎYÊ- 1 (DENGBÊJLİKTE TÜRLER-1)

• Yayınlanma15 Ağustos 2022 15:19

1- Kilam: Dema ku li hin herêman di kevneşopiya dengbêjiyê de kilam ji bo hemû berhemên devkî yên nenas wek navdêreke giştî tê vegotin, li hin herêman ev têgîn tenê ji bo straneke gelêrî tê bikaranîn. Kilam li hemû herêman ku wek navekî giştî tê zanîn dema navên cureyên din jî tê telaffuz kirin peyva kilam tê ‘emilandin wek; kilamên dilan, kilamên mêrxasî, kilamên evînî û hwd… Kilam wek çîrokeke gelêrî tê hesibandin û di atmosfereke şanoyê de tên gotin. Berîya ku derbasî beşa beytê ya kilamê bibe, ji bo amadekarîya kilamê kurteçîrokek bûyerê tê vegotin. Bi vî awayî di navbera dengbêj û guhdarvanan de têkilîyek çêdibe. Dengbêj bi hêsanî guhdarvanan dikişîne nav vegotinê û wan ji dinyayê qut dike. Ew di asta pisporiya xwe de hemû balê dikişine.

Kilam gotin, di nav çanda devkî de xwedî ciheke mezin e. Kilamek di nava xwede mîna helbestekê  qaîdeyên teşeyan digre. Hin caran kilam li gel estrûmanekê tê gotin wêca ji ber estrûmanê di nava  weznê de cih digre.

2- Stran: Stran di heman herêman de bi wateya her berhemê ku dengbêjan li gorî awaz û rîtmekê pêk tînin tê bikaranîn. Li gorî vê, dema ku navên cureyên wek kilam tên afirandin ji peyva stran tê îstîfade kirin.  Navên wek stranên mêrxasi, stranên dilan têne çêkirin. Stran ji kilaman bêhtir bi rîtm û melodî ve tê gotin.

3- Lawik(Goran): Li hin herêman stranên dilan, kilamên dilan, goran jî dibêjin. Bi cildê wan dirêj in û xebatên li ser evîn, veqetandin û evîndariyê ne. Di hinek lawikan de evîn û nakokî bi hev re dimeşin. Lê belê, ew bi giranî bi mijara evînê ve mijûl dibe. Mijar bi qasî ku pêkan bi berfirehî tê ravekirin. Di kevneşopiya dengbêjiyê de piştî curaya şer [stranên lehengiyê] cureya herî pêvajoyî ye. Hejmara rêzikên di risteyan de ne standard e. Di navbera rêzan de pîvan tune, lê qafiye heye.

4- Şer: Jê re stranên mêranî, kilamên mêrxasî, kilamê siwaran, kilamê şeran û delal jî dibêjin. Mijara wê nakokiyên di navbera eşîran/malbatan de an jî şerê wan bi desthilatdariyê re ye. Di xerabiyê de bi giranî lehengî tê gotin. Çîrok bi şînê tê kirin. Hin xirabî armanc dikin ku pesnê eşîr û serokên eşîran bidin, hinên din bûyerên ku bandorê li tevahiya civakê dikin vedibêjin. Armanca xerabiyê çi dibe bila bibe, dema tê kirin, di nav civakê de rêzê çêdike. Bi giştî di dîwanan de tê îcra kirin. Hema bêje hemû xerabiyên ku mijara xwe ji bûyerên dîrokî digirin, di rengê şînê dene. Ji bilî êş, xemgînî, bêexlaqkirin, drama û trajediyê, mêrxasî û heta xiyanetê jî di nav xwe de dihewîne.

5- Dîlok: Di dawet û şahîyan de tê vegotin. Dawetên berê de yek digot yê din lê vedigeran bi taybetî bê enstrüman û bi melodîyek dihate îcra kirin. Li gor herêman cur bi cur ensrtuman jî tê bikaranîn . Mînak; bilûr, ribab, mey, zurne hwd. Li serhedê bilûr zêdetir tê bikaranîn. Dîlok bi gelemperî bi pîvan û qafîye ne.

NOT: Nîvîsa ku bê em dê behsa cureyên din bikin. (Lawij/Lawje/Laja, Heyranok, Payîzok, Şeşbendî, Dilok, Bêlîte/Bêrîte, Destan, Şîn, Beyt, Katar  hwd.)